Câu kỷ tử là vị thuốc quý và được sử dụng phổ biến trong y học cổ truyền. Với vị ngọt, tính bình, tác dụng trừ phong, bổ thận, cường gân cốt, sinh tinh,… dược liệu này được tận dụng để trị chứng vô sinh – hiếm muốn, di mộng tinh ở nam giới, viêm dạ dày mãn tính và các vấn đề về mắt.

• Tên gọi khác: Câu khơi, Khủ khởi, Kỷ tử, Khởi tử và Địa cốt tử.
• Tên khoa học: Fructus Lycii
• Họ: Cà (danh pháp khoa học: Solanaceae)

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Kỷ tử là một trong những vị thuốc quý hiếm. Cây có chiều cao trung bình từ 0.5 – 1.5m, mọc đứng, cành phân nhiều. Cành kỷ tử mảnh, thỉnh thoảng có gai. Lá hình mũi mác, hẹp ở gốc, mọc cách, nhẵn.

Hoa mọc ở kẽ lá, chủ yếu mọc đơn độc, tuy nhiên một số hoa mọc lại thành chùm. Hoa kỷ tử có màu đỏ, quả mọng, nhỏ, hình trứng dài, có màu đỏ cam và đỏ thẫm khi chín. Cây ra hoa vào tháng 6 – 9 và sai quả từ tháng 7 – 10 hằng năm.

2. Bộ phận dùng

Quả khô.

3. Phân bố

Cây có nguồn gốc từ Trung Quốc, tập trung ở tỉnh Vân Nam, Quảng Đông và Quảng Tây.

4. Thu hái – sơ chế

Quả của cây được thu hái vào tháng 8 – 9 hằng năm. Khi hái nên hái trái chín đỏ vào chiều mát hoặc sáng sớm. Đem quả kỷ tử phơi trong bóng mát, khi quả có dấu hiệu nhăn mới đem phơi ngoài nắng cho khô hoàn toàn.

Cách bào chế dược liệu:

• Dùng sống hoặc tẩm mật sắc lấy nước đặc/ sấy cho khô rồi đem tán bột mịn.
• Hoặc dùng quả tươi, tẩm rượu trong 1 ngày đêm và giã dập trước khi dùng.

5. Bảo quản

Bảo quản ở nơi thoáng mát. Nên phun rượu, xóc lên hoặc xông diêm sinh định kỳ để tránh ẩm mốc.

6. Thành phần hóa học

Câu kỷ tử chứa thành phần hóa học đa dạng, bao gồm vitamin B1, C, B2, canxi, sắt, kẽm, valine, acid amin, betain, linoleic acid, asparagine,…

Vị thuốc câu kỷ tử

1. Tính vị

Vị ngọt, tính bình.

2. Qui kinh

Qui vào kinh Phế, Can và Thận.

3. Tác dụng dược lý

Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Tăng cường chức năng tạo máu trên thực nghiệm với chuột nhắt.
• Hoạt chất Betain trong dược liệu có tác dụng hạ đường huyết, bảo vệ gan và chống thoái hóa mỡ.
• Hạ cholesterol ở chuột cống.
• Hoạt chất Betain còn kích thích chuột tăng trọng lượng cơ thể và gà đẻ trứng nhiều hơn.
• Tác dụng tăng cường miễn dịch không đặc hiệu.
• Tác dụng hưng phấn ruột, ức chế tim và hạ huyết áp.
• Toàn cây kỷ tử có tác dụng ức chế với một số loại tế bào gây ung thư ở người.

Theo Đông y:

• Tác dụng: Cường thịnh âm đạo, minh mục, an thần, bổ ích tinh huyết, khử hư lao, nhuận phế, trừ phong, bổ gân cốt, ích khí, tư thận,…
• Chủ trị: Chứng âm huyết hư tổn, hư lao, can thận âm hư, di tinh, tiểu đường, huyết hư gây chóng mặt, khái thấu và đau thắt lưng.

4. Cách dùng – liều lượng

Câu kỷ tử được dùng để sắc, hãm dùng như trà, làm viên hoàn,… Liều dùng: 8 – 20g/ ngày.

Bài thuốc chữa bệnh từ vị thuốc Câu kỷ tử

1. Bài thuốc trị da mặt sần sùi và nám sạm

• Chuẩn bị: Sinh địa 3 cân và kỷ tử 10 cân.
• Thực hiện: Đem dược liệu tán thành bột mịn, mỗi lần dùng 1 thìa uống với rượu ấm. Ngày dùng 3 lần trong thời gian dài để cải thiện làn da.

2. Bài thuốc trị can thận âm hư gây đổ mồ hôi trộm, hoa mắt, sốt về chiều, đau mắt, giảm thị lực

• Chuẩn bị: Thục địa 16g, phục linh, câu kỷ tử và đơn bì mỗi thứ 6g, cúc hoa 12g.
• Thực hiện: Tán thành bột mịn và sau đó làm thành viên. Mỗi lần dùng 6g/ 2 lần/ ngày, nên uống cùng nước muối nhạt.

3. Bài thuốc trị mắt mộng thịt, thận hư, hoa mắt và suy nhược cơ thể

• Chuẩn bị: 1 cân câu kỷ tử, 40g tiểu hồi hương, 40g thục tiêu, 40g chi ma, bạch phục linh, thục địa và bạch truật mỗi thứ 40g, mật và rượu.
• Thực hiện: Ngâm rượu với 1 cân kỷ tử, sau đó chia thành 4 phần bằng nhau. Phần đầu sao vàng, 3 phần còn lại lần lượt sao với chi ma, tiểu hồi hương và thục tiêu. Sau đó thêm bạch truật, thục địa và bạch phục linh vào, đem tất cả tán thành bột mịn, luyện với mật làm thành viên và dùng hằng ngày.

4. Bài thuốc trị di tinh, huyết trắng nhiều, thận hư, suy nhược, lưng đau và mỏi gối

• Chuẩn bị: Sơn thù nhục 160g, sơn dược sao vàng 160g, thục địa 320g, câu kỷ tử 160g, quy bản sao, thỏ ty tử và lộc giao sao mỗi thứ 160g, ngưu tất 120g.
• Thực hiện: Đem tán bột mịn, trộn với mật làm thành hoàn. Ngày dùng 2 – 3 lần, mỗi lần uống từ 12 – 16g.

5. Bài thuốc trị đục thủy tinh thể, hoa mắt, cườm mắt và giảm thị lực

• Chuẩn bị: Ba kích thiên và cúc hoa mỗi thứ 8g, nhục thung dung 12g, kỷ tử 20g và ba kích thiên 8g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống.

6. Bài thuốc chữa dạ dày bị viêm mãn tính

• Chuẩn bị: Một lượng câu kỷ tử khô.
• Thực hiện: Dùng 20g/ ngày, chia thành 2 lần dùng. Đem nhai khi bụng đói, thực hiện bài thuốc trong 2 tháng.

7. Bài thuốc trị chảy nước mắt khi ra gió và sinh bệnh ở mắt do can hư

• Chuẩn bị: Câu kỷ tử khô và rượu.
• Thực hiện: Đem kỷ tử ngâm với rượu trong 5 – 7 ngày. Mỗi lần dùng 1 – 2 thìa rượu, ngày uống 2 lần.

8. Bài thuốc trị đau mắt đỏ

• Chuẩn bị: Câu kỷ tử tươi.
• Thực hiện: Giã nát câu kỷ tử, lấy nước và nhỏ vào khóe mắt 3 – 4 giọt.

9. Bài thuốc trị chảy nước mắt do can hư

• Chuẩn bị: 960g câu kỷ tử và rượu.
• Thực hiện: Đem kỷ tử ngâm rượu trong 21 ngày, dùng uống mỗi ngày cho đến khi khỏi.

10. Bài thuốc chữa chứng suy nhược khi thay đổi thời tiết

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử và câu kỷ tử.
• Thực hiện: Tán bột dược liệu, sau đó hòa với nước sôi uống như trà.

11. Bài thuốc chữa xơ gan và viêm gan mãn tính do âm hư

• Chuẩn bị: Đương quy, mạch môn và bắc sa sâm mỗi thứ 12g, sinh địa 24 – 40g, câu kỷ tử 12 – 24g và xuyên luyện tử 6g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống.

12. Bài thuốc chữa chứng cườm mắt tuổi già

• Chuẩn bị: Câu kỷ tử, cúc hoa mỗi thứ 120g, đơn bì và phục linh mỗi thứ 80g, thục địa 320g, sơn dược 160g và sơn thù 160g.
• Thực hiện: Tán mịn dược liệu, luyện với mật làm hoàn. Mỗi lần dùng 10 – 12g, ngày dùng 2 – 3 lần.

13. Bài thuốc chữa chứng lao nhiệt gây đau nhức âm ỉ trong xương

• Chuẩn bị: Thanh hoa, địa cốt bì, thục địa, mạch môn đông, câu kỷ tử, ngưu tất và miết giáp.
• Thực hiện: Đem sắc uống.
• Lưu ý: Nếu đi kèm với chứng lạnh, sốt, ho do phế nhiệt và âm hư, nên gia thêm tỳ bà diệp, thiên môn đông và bách bộ.

14. Bài thuốc trị vô sinh và giảm chức năng sinh lý ở nam giới

• Chuẩn bị: 15g câu kỷ tử.
• Thực hiện: Nhai kỷ tử trước khi ngủ, thực hiện liên tục cho đến khi khỏi.

15. Bài thuốc trị đau mỏi vùng thắt lưng, thận hư

• Chuẩn bị: Hoàng tinh và câu kỷ tử bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Tán bột, sau đó trộn với mật làm thành viên. Mỗi lần uống 12g với nước ấm, ngày dùng 2 lần cho đến khi khỏi.

16. Bài thuốc trà câu kỷ tử thải độc cho gan

• Chuẩn bị: Trà, mật ong, câu kỷ tử khô và nước đun sôi.
• Thực hiện: Hãm các nguyên liệu với nước sôi trong 10 phút, uống hằng ngày để giải độc cho gan.

17. Bài thuốc tăng số lượng và chất lượng tinh trùng, hỗ trợ chữa chứng vô sinh – hiếm muộn ở nam giới

• Chuẩn bị: Nhục thung dung, câu kỷ tử, lộc giác giao, lộc nhung, câu kỷ tử, đương quy, xuyên khung, đảng sâm, đan sâm, táo nhân, sinh địa, nhân sâm.
• Thực hiện: Đem ngâm các vị với 10 lít rượu 40 độ. Sau đó đun 300g đường phèn với 0.5 lít nước cho tan ra, đợi nguội và đổ vào rượu. Ngâm rượu trong 30 ngày. Ngày dùng 3 ly, mỗi ly khoảng 25ml.

Những điều cần lưu ý khi dùng bài thuốc từ Câu kỷ tử

• Dược liệu kỷ tử có thể gây sảy thai, vì vậy cần tránh dùng trong thời gian mang thai.
• Phụ nữ cho con bú nên hạn chế dùng câu kỷ tử vì có thể làm giảm khả năng bài tiết sữa.
• Dược liệu có tính trệ, cần cẩn trọng khi dùng cho người bị tiêu chảy kéo dài và tỳ vị hư yếu.
• Cấm dùng câu kỷ tử cho người có ngoại tà thực nhiệt.

Câu kỷ tử là dược liệu được sử dụng rất phổ biến. Tuy nhiên khi sử dụng kỷ tử để điều trị bệnh, bạn nên chú ý liều lượng để tránh các tác dụng không mong muốn.

https://www.thuocdantoc.org/